Rozavales, unha retoponimización xacobea

Rozavales é o nome dunha entidade de poboación e dunha parroquia no concello de Monforte de Lemos; tamén aparece no Nomenclátor de Galicia como nome de dúas aldeas do concello de Manzaneda: Rozavales e O Souto de Rozavales.

Tradicionalmente, explicouse este topónimo como un composto de Roza (lat. RUPTIA, a través do verbo RUPTIARE) e mais Vales (lat. VALLIS), segundo propuxo Nicandro Ares (2011: 1097) ou Sánchez Estévez nos seus "Aspectos  xerais  da  toponimia  de  Monforte”. Porén, Gonzalo Navaza, nun artigo publicado na revista Guavira das Letras en 2017, chegou a unha conclusión moi diferente. Desta teoría de Navaza tamén se fixo eco a prensa recentemente.

Segundo a tese de Navaza, os nomes de varias cidades galegas non son herdanza da toponimia antiga, senón creacións medievais que impuxo o rei Afonso IX no momento da concesión do seu foro ou da carta de poboación. Entre estas vilas destaca a da Coruña que foi tratada noutro artigo de xeito particular, onde o investigador teorizou sobre unha "orixe literaria" ligada ao Códice Calixtino. Mais non foi a única intervención rexia: Rozavales é, para Navaza, non só outro exemplo senón o máis temperán documentado e non ligado a unha carta de poboación.

Navaza argumenta que o nome antigo da freguesía de Rozavales do concello de Monforte chamábase Santa María de Salvadur. Porén, o 17 e abril de 1193, o rei concédelle a parroquia á confraría do Hospital de Roncesvales, fundada en 1127 polo bispo de Pamplona e dedicada ao auxilio dos peregrinos a Santiago, co obxectivo de prestarlles axuda aos que se dirixían a Compostela a través do establecemento dun hospital. Ao mesmo tempo, cámbialle o nome da parroquia. Pola súa banda, os Rozavales da freguesía de San Martiño de Manzaneda deben o seu topónimo a que foron lugares propiedade da mesma confraría administrados desde as terras de Lemos.

Este cambio denominativo "era frecuente (...) sobre todo cando os reis outorgaban as cartas de poboación a unha localidade, que supoñían algo así como a súa refundación. Afonso IX tamén cambiou nesa mesma época o nome de Monforte, que anteriormente se chamou Pino. O antigo nome foi conservado polo mosteiro de San Vicente do Pino porque se empeñaron os monxes", tal como comenta Navaza na prensa.

Grazas a este estudo, a asociación de Vilachá de Salvadur presentou á Dirección Xeral de Patrimonio Cultural un informe técnico sobre o Camiño de Inverno co fin de solicitar o recoñecemento dunha variante desta ruta histórica.