Penaflor e Vilar de Flores: dous exemplos en Allariz de retoponimizacións eufemísticas

As mudanzas dos nomes de entidades de poboación é un feito que documentamos na nosa lingua desde tempos pretéritos pero tamén na actualidade. Hai uns anos, os concellos coruñeses de Oza dos Ríos e Cesuras fusionáronse dando lugar a un novo municipio e tamén a unha retoponimización: Oza Cesuras. Este cambio estivo motivado por un axuste xeográfico, pero as retoponimizacións responden a moitos motivos. Entre eles, o que máis cultivo tivo na nosa xeografía foi o eufemístico. Allariz conta con dúas entidades que viviron este proceso. Penaflor e Vilar de Flores.

Un cambio de topónimo por motivos eufemísticos dáse cando o nome dunha localidade é considerado pouco apropiado ou mesmo insultante para os seus poboadores. Este foi o caso da actual Penaflor, aldea da parroquia de Torneiros. Penaflor é o resultado da galeguización por parte da Comisión de Toponimia nos anos oitenta do anterior Peñaflor, un topónimo cuxas primeiras concorrencias documentais son do século XIX: así aparece incluído no Nomenclátor de 1865 como lugar integrante da parroquia de Torneiros formado por 30 edificacións. Porén, non hai rastro del no Dicionario xeográfico e estatístico de Pascual Madoz, que é dunha década anterior: non ten entrada propia no dicionario e tampouco aparece incluído como lugar da súa parroquia. O motivo é que este lugar de Peñaflor denominábase en 1850 Cabrón, nome si recollido por Madoz.

Malia desaparecer de xeito oficial o nome de Cabrón substituído polo de Penaflor, aínda permanece na oralidade, pois as persoas de máis idade da contorna lembran o nome polo que era coñecido, tal e como sinalou Gonzalo Navaza na obra Fitotoponimia galega. Ademais, en diferentes mapas sinálase co nome do Coto Cabrón o monte que está situado ao carón do lugar de Penaflor. 

Se neste caso está claro que a substitución do nome orixinal foi por motivos eufemísticos, non sabemos cal foi a orixe do topónimo Cabrón. Nos diferentes repertorios onomásticos medievais recóllese o nome persoal de orixe latina CAPRONIUS, mais tamén pode ser un zootopónimo sen máis e mesmo un sobrenome dalgún dos seus poboadores. Os testemuños máis antigos non nos resolven a dúbida: “in loco qui dicitur Larea de Caprone” (1238) ou “ipsam predictam leiram de Cabrones”(1257).

A outra retoponimización documentada en Allariz está na parroquia dos Espiñeiros e ten como protagonista, esta si, un zootopónimo reconvertido en fitotopónimo. Como salienta o membro do Seminario de Onomástica Antonio Palacio no seu artigo “Malos, Perros e Cas, topónimos interditos”, o porco é animal considerado impuro por xudeus, musulmáns e cristiáns, polo que moitos dos topónimos que incluían este substantivo na súa forma sufriron unha mudanza denominativa por motivos eufemísticos. 

Así, o lugar de Vilar de Porcos, documentado como “Uilar de Porcos” en 1302 ou “Sancti Vereximi de Vilar de Porcos” nun documento de 1320, pasou a se denominar Vilar de Flores, nome co que coñecemos na actualidade esta localidade de Allariz e cuxa retoponimización debeu ser anterior á de Cabrón, pois xa estaba plenamente operativa no século XVIII como podemos comprobar no Catastro da Ensenada. O substantivo porcos do topónimo é posible que non fixese referencia ao animal impuro senón ao porco bravo, pero tampouco se descarta a referencia aos hábitos dos seus habitantes. 

Dáse a coincidencia de que, en Portugal, tamén existiu no concello de Vila do Conde un Vilar de Porcos, retoponimizado tamén nun fitotopónimo, pois hoxe é Vilar de Pinheiros.